„Lubuska Droga św. Jakuba Apostoła”
Ks. mgr lic. Piotr Grabowski
Apel pp. Jana Pawła II ogłoszony dnia 9 XI 1982 roku podczas wizyty apostolskiej w Santiago de Compostela, nazwany Aktem Europejskim, zaowocował zwróceniem uwagi na fenomen pielgrzymowania do Grobu św. Jakuba. Związane z tym ożywienie ruchu pielgrzymiego, złączone m. in. z poszukiwaniem korzeni duchowych Europy, dostrzeżone zostało następnie przez Radę Europy, która pięć lat później nadała Drodze św. Jakuba status Europejskiego Szlaku Kulturowego, zachęcając władze odpowiednich szczebli do odtwarzania szlaku[1].
Początki pielgrzymowania do Santiago de Compostela umieszcza się w IX wieku. Zjawisko to poprzedza wzrost kultu św. Jakuba w VIII w. związany ze zwycięskimi walkami prowadzonymi przez Hiszpanów o wyzwolenie spod panowania Maurów. Pielgrzymują nie tylko chrześcijanie z Hiszpanii, ale stopniowo z coraz odleglejszych krajów Europy. W XII w. pielgrzymka do Santiago uzyskała taki sam status jak do Rzymu czy Jerozolimy a papież Kalikst II wprowadził i ogłosił zasady Roku Jubileuszowego, obchodzonego ilekroć liturgiczne święto św. Jakuba (25 lipca) wypadało w niedzielę[2]. Ostatni taki jubileusz był obchodzony w 2010 r. Pp. Benedykt XVI inaugurując ten rok przypomniał jeszcze raz o znaczeniu Drogi Jakubowej: „Do jego grobu przybywają narody z przeróżnych stron Europy, aby odnowić i umocnić wiarę. Droga ta obsiana jest wieloma dowodami gorącej wiary, pokuty, gościnności, a także pamiątkami kultury i sztuki, które to w sposób wyrazisty mówią nam o duchowych korzeniach Starego Kontynentu”[3]. Dla Polski ważnym wydarzeniem była wizyta arcybiskupa Santiago Juliana Bario Bario w pierwszym sanktuarium św. Jakuba znajdującym się w diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, w Jakubowie, oraz udział w Pierwszym Kongresie Jakubowym, który odbył się 1 maja 2010 roku w Częstochowie. Brali w nim także udział przedstawiciele Parafii św. Jakuba w Ośnie Lubuskim oraz Ośniańskiego Oddziału Stowarzyszenia Bractwo św. Jakuba Apostoła.
Najstarsze wspomnienie o Ośnie pochodzi z 1252 roku w dokumencie zawierającym spis posiadłości biskupa lubuskiego Wilhelma. Określone tam zostało jako miasto targowe (civitate forensis Osna). Miejsce to zamieszkiwane było już od stuleci, o czym świadczą ślady osadnictwa sięgające epoki brązu i kultury łużyckiej. Ponadto odnalezione zostały w latach 30 ubiegłego wieku w pobliżu kościoła św. Jakuba Ap. ślady po wczesnośredniowiecznym grodzie. Znaczenie Ośna podkreślone zostaje w 1276 roku, kiedy to biskup rezydujący w Górzycy nadaje miastu status siedziby dekanatu (zresztą największego w rejonie, obejmującego 31 miejscowości). Miasto rozwija się też dzięki szlakom handlowym. Najstarszy to trasa z Niemiec do Wielkopolski oraz tzw. Droga Krzyżowców, prowadząca ze Śląska przez Pomorze do Gdańska i Malborka[4].
W połowie XIX w. Joachim Lelewel publikuje fragment manuskryptu z roku 1500, odnalezionego w bibliotece Uniwersytetu w Gandawie. Znajduje się w nim m.in. tekst Itinerarium de Burgis opisujący szczegółowo szlaki wiodące do ważniejszych sanktuariów pielgrzymkowych, mi.in. do Santiago de Compostela. J. Lelewel ustalił, że opis pierwotny powstał ok. roku 1380. Kilka tras przebiega odcinkami przez ziemie polskie. Interesujący jest szlak z Królewca przez Pragę do Wenecji nazwany De Coninexberghe usque Venecias per Pragam. Przebiegał przez Ośno (znany wtedy juz jako Drossen), a dokładniej: z Królewca „przez Świętą Siekierkę (Mamonowo), Braniewo i Młynary do Malborka a następnie przez Stargard Gdański, Skaryszewy, Chojnice, Czarne, Szczecinek, Połczyn Zdrój, Drawsko Pomorskie, Choszczno, Gorzów Wielkopolski, Ośno Lubuskie, Gubin, Trzebiel, Zgorzelec, Zittau, i Nehvizdy do Pragi. Dalej opisana trasa wiodła m.in. przez Znojmo i Wiedeń”[5].
Niestety, dzisiaj szlak ten wśród oficjalnie wytyczonych nie ma kontynuacji. Jednak w 2010 roku pojawił się pielgrzym wędrujący fragmentem tej tras z Choszczna przez Ośno do Zgorzelca.
Wyznaczony współcześnie szlak przebiegający przez Ośno, nawiązujący do możliwej historycznej trasy pielgrzymiej, prowadzi z granicy polsko-litewskiej w Ogrodnikach przez Olsztyn i Toruń do granicy polsko-niemieckiej w Słubicach. Nazwany został Drogą Polską (Camino Polacco)[6]. Droga ta nie została wyznaczona w całości, lecz różne instytucje podjęły w różnym czasie wyznaczenie poszczególnych jej fragmentów. Inspiracją do projektu stała się międzynarodowa konferencja w Krakowie w roku 1998[7]. Pierwszy odcinek, z Olsztyna do Gietrzwałdu, otwarto w 2006 roku. W następnym roku kolejny fragment prowadzący do Torunia, a w 2009 do Trzemeszna. Ten etap pokrywa się w części z otwartą w 2007 roku Drogą św. Jakuba na „Szlaku Piastowskim” prowadzącym z Mogilna przez Trzemeszno do Gniezna[8].
W październiku 2010 roku odbyło się we Wronkach spotkanie mające na celu skoordynowanie prac związanych z realizacją dalszej części szlaku. Chodzi o przygotowanie projektu odcinka z Murowanej Gośliny do Międzyrzecza w ramach tzw. Lubuskiej Drogi św. Jakuba. Lubuska Droga wyznaczona została w 2005 r. w ramach projektu badawczego przebiegu szlaku jakubowego we wschodniej Brandenburgii oraz Ziemi Lubuskiej i Zachodniej Wielkopolsce. W wytyczaniu trasy brali udział zespół studentów i pracowników Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie n.O. i Collegium Polonicum UAM w Słubicach[9]. Oparto się na materiałach archiwalnych, zwłaszcza kartograficznych (np. średniowieczne mapy Erharda Etzlauba), nawiązując do średniowiecznego szlaku handlowego z Lubusza i Frankfurtu przez Międzyrzecz do Poznania. Droga ta używana była do XVIII w. Warto podkreślić, że pielgrzymował tędy w 1000 r. do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie cesarz Otton III. Droga przebiega następująco: Murowana Goślina, Oborniki, Objezierze, Szamotuły, Kobylniki, Obrzycko, Wronki, Wartosław, Sieraków, Międzychód, Międzyrzecz, Bledzew, Lubniewice, Sulęcin, Ośno Lubuskie, Rzepin, Kowalów Słubice. Ostateczna realizacja fragmentu na terenie powiatu słubickiego i sulęcińskiego oprócz odniesień historycznych uwzględnia kryteria krajobrazowo-turystyczne. Wyznaczony i oficjalnie otwarty w 2009 roku odcinek prowadzi przez Lubniewice, Sulęcin, Brzeźno, Smogóry, Trześniów, Radachów, Ośno Lubuskie, Lubiechnię Małą, Rzepin, Kowalów, Starków, Stare Biskupice do Słubic[10]. Droga przebiega istniejącymi szlakami rowerowymi i pieszymi oraz innymi dotychczas nieoznakowanymi[11].
Powstały w 2009 r. w Ośnie Oddział Stowarzyszenia Bractwa św. Jakuba Apostoła, włączając się prace nad Szlakiem zaproponował, aby bardziej uwzględniono pozostałości po średniowiecznych miejscach, a szczególnie po Sanktuarium Maryjnym w Górzycy. Trudno bowiem zakładać, że pielgrzymi opuścili by podczas swej wędrówki sięgające XII w. miejsce kultu, do którego przybywali pątnicy ze Śląska, Pomorza, Łużyc i Wielkopolski. Zniszczone zostało w 1551 r. z polecenia Jana z Kostrzyna podczas gwałtownej protestantyzacji[12]. Poprowadzony wiec został w ramach realizowanego projektu odcinek z Ośna przez Sienno (kościół ze średniowiecznymi malowidłami) i Spudłów.
Członkowie Bractwa w 2010 roku, na przełomie czerwca i lipca, przed świętem św. Jakuba, przeszli alternatywną trasą, pokrywającą się zasadniczo z realizowanym projektem, ale bardziej uwzględniającą odniesienia historyczne i centra ważne kulturowo i religijnie.
Ta wersja prowadzi z Pszczewa (wąskim przejściem między jeziorami i bagnami biegł tędy stary trakt rzymski, w XIII w. istniał tutaj archidiakonat diecezji poznańskiej obejmujący 60 parafii i sięgający po Odrę)[13], przez Rokitno (sanktuarium Maryjne z XVIII z cudownym obrazem z w. XVII wieku, podniesione przez pp. Jana Pawła II w 2001 roku do rangi Bazyliki Mniejszej), Międzyrzecz (z Sanktuarium Pięciu Braci Męczenników w pobliżu ich męczeństwa w roku 1003), dalej Bledzew, Lubniewice, Sulęcin, Brzeźno, Lubień, Grabno, Ośno Lubuskie, Sienno, Górzycę do Słubic.
Kto mógł wędrować przez Ośno w czasach historycznych? Wykazy pielgrzymów nie podają wędrowców z niższych warstw. Takie wędrówki były jednak możliwe, choćby na zasadzie wyprawy „o żebraczym chlebie”. Znane są nieliczne świadectwa o pielgrzymach z wyższych warstw społecznych. Szczególnie rycerstwa, szlachty, możnowładców ale też kupców i rzemieślników. Np. W Gdańsku istniała specjalna gildia prowadząca szpital-dom gościnny mi. in. dla pielgrzymów. Część dochodów przeznaczona była na finansowanie wypraw do Santiago de Compostela. Były to najprawdopodobniej wyprawy morskie, a jeśli lądowe to Drogą Pomorską, ale nie można wykluczyć także wejścia na drogę z Królewca przez Ośno i Pragę[14]. Zaznaczają się też w historii wędrówki pielgrzymów z Mazowsza przez Niemcy. Wśród współczesnych prób odtworzenia tego szlaku na uwagę zasługuje tzw. wersja północna prowadzona ze Starego Miasta w Warszawie przez Płock, Włocławek i Mogilno do Gniezna. Tak trasa ta wchodziłaby na wyznaczoną współcześnie Drogę Św. Jakuba Szlak Piastowski[15]. Stąd byłoby możliwe przejście przez Ośno do Niemiec. Są to jednak tylko nie potwierdzone w inny sposób hipotezy.
Szukając związków Ośna ze szlakami pątniczymi warto przeanalizować możliwe związki z Kostrzynem n. Odrą z racji istniejącego tam od XIV wieku do czasów sekularyzacji biskupstwa lubuskiego w 1598 r. Bractwa Wędrowców (Confraternitas Exulum), czy też związków ze Słońskiem ze względu na rezydujący tam Zakon Joannitów, którzy mieli za zadanie m.in. troszczyć się o pielgrzymów. Warto by też rozważyć możliwe znaczenie Santoka, zwanego z racji swego położenia kluczem do Polski. Zarówno Santok jak i Ziemia Lubuska posiadały szczególne znaczenie z racji przechodzących tu szlaków wschód-zachód na zachodnim pograniczu Polski.
W świadectwo o kulcie św. Jakuba Ośno Lubuskie wpisuje się przede wszystkim gotyckim kościołem św. Jakuba, który swoją nazwę zachował także w czasach protestanckich. Wzmianka o jego fundacji pochodzi z 1298 roku. W 1350 zanotowano fundacje ołtarza św. Piotra. Kształt pierwotny nie jest do końca znany, chociaż zachowały się kamienne fragmenty murów w dolnej części zachowanej budowli. Na przełomie XV i XVI wieku kościół został rozbudowany (m.in. dobudowano kaplicę od strony południowej oraz wieżę od strony zachodniej). Kilkakrotnie kościół ulegał katastrofom (zawalenie sklepienia) lub zniszczeniom (pożary). Brak zabytków z pierwszego okresu istnienia kościoła. Cały wystrój gotycki został usunięty przy protestantyzacji świątyni. Zachowały się późniejsze: manierystyczny ołtarz główny (z 1627 r.), wczesnobarokowa ambona (1619 r.) i kamienna chrzcielnica 1667 r. Na uwagę zasługują wykonane w wytwórni Sauera we Frankfurcie n. O. pochodzące z lat 70-tych XIX w. organy. Czynne do dziś, remontowane w tej samej firmie w latach 90-tych ubiegłego wieku.
Kościół św. Jakuba znajduje się na skrzyżowaniu szlaków, którymi można było wędrować do Santiago de Compostela. Zaliczyć go można do jednego z najważniejszych zabytków tych terenów. Najbliższy porównywalny znajduje się dopiero w Gorzowie Wielkopolskim (katerda).
Współpraca „Colloquia Lubuskie”,
[1] F. Mróz, Drogi św. Jakuba w Polsce, w.: A.M. Wyrwa (red.), Camino de Snatiago. Szkice historyczne, Lednica 2010, s. 55 n.
[2] A. Jackowski, I. Sołjan, Pielgrzymki do Santiago de Compostela w czasie i przestrzeni, w: A. Jackowski i in. (red.), Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan Badań i organizacja, Kraków 2008, s. 16 n.
[3] Fragment Orędzia Benedykta XVI z okazji inauguracji Roku Jakubowego z dn. 19.12.2009 (żródło: http://papiez.wiara.pl/doc/662373.Do-jego-grobu-przybywaja-narody, pozyskany dn. 01.03.2011 r.)
[4] E.Pilimon, Monografia Od Drossen do Ośna Lubuskiego (źródło: http://www.osno.pl/content.php?cms_id=65&lang=pl&p=p15, pozyskany dn. 01.03.2011)
[5] W. Mruk, Intinerarium de Burgis i opisane w nim szlaki przebiegające przez Polskę. w: A. Jackowski i in. (red.), Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, Kraków 2008, s.51.
[6] Szlak św. Jakuba, w: http://www.gietrzwald.pl/main/index.php?option=com_content&view=article&id=35&Itemid=66 (pozyskano 01.03.2011)
[7] K.Knapiński (red.), Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin 2002.
[8] E.Mendyk, F.Mróz, Droga św. Jakuba w Polsce. Kalendarium wydarzeń w latach 2004-2009, s. 79 n., w: I.Hodorowicz, F.Mróz (red.), Pielgrzymi na Drodze św. Jakuba. Przeszłość i teraźniejszość. s. 77-85.
[9] P.Grabowski, Lubuski szlak Drogi św. Jakuba, s. 117, w.: A. Jackowski i in. (red.), Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan Badań i organizacja, Kraków 2008, s. 117-124.
[10] Szlak pielgrzymkowy PN. „Lubuska Droga św. Jakuba”, w.: http://www.powiatslubicki.pl/index.php?id=190 (pozyskano 02.03.2011 r.)
[11] Nacisk na uwzględnienie istniejących szlaków turystycznych niestety wpływa na opuszczenie wielu miejsc o średniowiecznym pochodzeniu z pozostałościami ówczesnej kultury. Warto więc wyznaczyć trasę alternatywną. Ponadto wydaje się, że tworząc projekt kierowano się perspektywą patrzenia z zachodu na wschód, w wyniku czego rozciągnięto nazwę „Szlak Lubuski” na tereny historycznej i aktualnej Wielkopolski. Takie przeniesienia można zaobserwować ale zgodnie z kierunkiem wędrówki do Santiago, tj. ze wschodu na zachód, np. nazwanie drogi na terenie Hiszpanii jako Drogi Francuskiej.
[12] Szlak rowerowy Odra-Nysa, w: http://www.powiatslubicki.home.pl/szlak_rowerowy_odranysa,lk,7,ls,85.html (pozyskano 02.03.2011 r.)
[13] Historia Pszczewa, w: http://www.pszczew.pl/content.php?cms_id=24&lang=pl&p=p9 (pozyskano 02.03.2011 r.)
[14] H.Samsonowicz, Kult św. Jakuba i szlaki Jakubowe w Polsce, s. 129, w: R.Knapiński (red.), Kult św. Jakuba Większego Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin 2002, s. 125-129
[15] J.G.Kazimierczak i.in., Mazowieckie drogi św. Jakuba – próby odtworzenia i propozycje przebiegu, s. 133-136, w: A. Jackowski i in. (red.), Kult św. Jakuba Apostoła na szlakach pielgrzymkowych do Snatiago de Compstela, Kraków 2010, s. 131-143.